ΔΟΜΗΝΙΚΟΣ ΘΕΟΤΟΚΟΠΟΥΛΟΣ, EL GRECO

Η στήλη της Μαίρης Μοσχοπούλου

"Ars longa, vita brevis."
η τέχνη μακρά, ο βίος βραχύς.

Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, El Greco

Μυστικιστή, παρανοικό, αινιγματικό: έτσι τον αποκάλεσαν εξαιτίας της ζωγραφικής του, η οποία χαρακτηρίζεται από επιμήκεις, σκοτεινές μορφές, που κινούνται σ΄ένα κόσμο ουράνιων οραμάτων, άλλοτε ορθόδοξων και άλλοτε αιρετικών. Τον θεώρησαν απολύτως «Ισπανό», έπειτα τον κατέταξαν στους βενετσιάνους αγιογράφους, ως έναν από τους πολλούς τεχνίτες της Βενετο-Βυζαντινής παράδοσης. Υμνήθηκε ως δεξιοτέχνης της πρωτοπορίας, ως πρόδρομος του Σεζάν και της αφηρημένης τέχνης. 

Ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος αποτελεί μοναδική περίπτωση εξέλιξης στην ιστορία της Τέχνης. Γεννήθηκε στο Χάνδακα, το σημερινό Ηράκλειο της Κρήτης, το 1541 και πέθανε στο Τολέδο το 1614. Μέχρι το 1567 εργάστηκε στην Κρήτη ως ζωγράφος εικόνων, ακολουθώντας τη Μεταβυζαντινή τεχνοτροπία. Σε ηλικία 20 ετών αναφέρεται ήδη ως «maestro» και φαίνεται να έχει πολύ καλή φήμη. 

Τα ελάχιστα γνωστά έργα του εκείνης της περιόδου (μόνο τρία του αποδίδονται με βεβαιότητα: Η Κοίμηση της Παναγίας, της ομώνυμης εκκλησίας στην Ερμούπολη της Σύρου, Ο Ευαγγελιστής Λουκάς ζωγραφίζει την Παναγία Βρεφοκρατούσα και Η Προσκύνηση των Μάγων του Μουσείου Μπενάκη) δείχνουν ότι εξαρχής δεν ένιωθε άνετα στα στενά όρια που του επέβαλλε η «maniera greca». Πρόκειται πάντως για έργα που εξακολουθούν να κινούνται στο πλαίσιο της λεγόμενης Κρητικής Σχολής και που οι «τολμηρότητές τους» (χρήση μοτίβων που προέρχονται από Δυτικά χαρακτικά, απόδοση μορφών και αντικειμένων με βάση του κανόνες της προοπτικής κ.ά.) γίνονται αντιληπτές μόνο από ειδικούς.

 Σε ημερομηνία που δεν γνωρίζουμε με ακρίβεια, πιθανότατα στις αρχές του 1567, ο Θεοτοκόπουλος εγκατέλειψε την Ελλάδα και εγκαταστάθηκε στη Βενετία. Αυτό που προκαλεί ξεχωριστό ενδιαφέρον στην περίπτωση του Θεοτοκόπουλου, είναι η «ιδεολογική» του στάση, η απόφαση να κάνει το μεγάλο βήμα, εγκαταλείποντας το πολιτισμικό και καλλιτεχνικό περιβάλλον στο οποίο είχε διαμορφωθεί, για να μετατραπεί σε Δυτικό ζωγράφο. Έμεινε στην Ιταλία για δέκα χρόνια, στη Βενετία από το 1567 ως το 1570, και στη Ρώμη από το 1570 μέχρι, πιθανόν το 1576. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου αφομοίωσε τις καλλιτεχνικές θεωρίες της Αναγέννησης. Ο Θεοτοκόπουλος κατάφερε να κατακτήσει ασυνήθιστα γρήγορα το Δυτικό ιδίωμα και να γίνει απολύτως «βενετσιάνος» ζωγράφος. Υπήρξε μια πρώτη ριζική μεταμόρφωση του Γκρέκο από μεταβυζαντινό καλλιτέχνη σε ζωγράφο της ιταλικής Αναγέννησης. 

Ο Γκρέκο ταξίδεψε στην Ιταλία ως ήδη διαμορφωμένος καλλιτέχνης, είναι λοιπόν, ο μοναδικός που ξεκίνησε τη σταδιοδρομία του ζωγραφίζοντας σ΄ένα ιδίωμα και κατόπιν κατέκτησε ένα άλλο- σε τέτοιο βαθμό μάλιστα, ώστε το μεταμόρφωσε, δημιουργώντας τελικά ένα ύφος μοναδικό και απολύτως προσωπικό.
Όταν έφτασε στο Τολέδο τον συνόδευε μεγάλη φήμη, σε βαθμό που όλοι να πιστεύουν ότι δεν υπήρχαν στον κόσμο έργα ποιο θαυμαστά από τα δικά του. Επίσης, είναι πολύ σημαντικό το γεγονός ότι ο Γκρέκο των πρώτων ετών στην Ισπανία παρέμενε απολύτως συγκρίσιμος με τους ιταλούς ζωγράφους της εποχής του, ενώ δυο δεκαετίες αργότερα είχε μετατραπεί σε καλλιτέχνη με εντελώς προσωπικό ύφος. Σύμφωνα με μαρτυρία του Palomino: «Ο Δομήνικος Γκρέκο ήταν μεγάλος ζωγράφος και μαθητής του Τιτσιάνο, τον οποίο μιμήθηκε τόσο ώστε οι πίνακες του συγχέονταν με εκείνους του δασκάλου του..». Όμως ο Γκρέκο, βλέποντας ότι τα έργα του συγχέονταν με εκείνα του Τιτσιάνο, προσπάθησε να αλλάξει ύφος υιοθετώντας τόσες εκκεντρικότητες, ώστε έφτασε να κάνει τη ζωγραφική του άξια περιφρόνησης και γελοία, τόσο για το εξαρθρωμένο σχέδιό της, όσο και για τα δυσάρεστα χρώματά της.

Δεν έχει κανένα νόημα η αναφορά στη θεματολογία του Γκρέκο ως απόδειξη της ταύτισης του με τις ιδέες της Αντιμεταρρύθμισης, αφού, όπως και στην περίπτωση οποιουδήποτε άλλου ζωγράφου της εποχής, τα θέματα μας μιλάνε για το γούστο ή για τη θρησκευτικότητα της πελατείας του μάλλον, παρά για τη δική του. Η «αγορά» και όχι ο καλλιτέχνης, επέβαλλε τα θέματα.
Τελειώνοντας θα ήθελα να προσθέσω ότι δυστυχώς αν και γνωρίζουμε αρκετά για τις ιδέες του Γκρέκο, δεν ξέρουμε τίποτα για την πνευματική του εξέλιξη. Ας μη ξεχνάμε ότι οι ιδέες του που εκφράζονται στις σημειώσεις στα βιβλία του Βαζάρι και του Βιτρούβιου είναι μάλλον προγενέστερες του 1600. 

Επιπλέον δεν έχουμε στην πραγματικότητα κανένα αξιόπιστο στοιχείο σχετικό με τη φύση ή την ένταση των θρησκευτικών του πεποιθήσεων. Συνεπώς σε τελική ανάλυση είναι δύσκολο να αποφανθούμε τόσο σε σχέση με τις ρίζες της τελικής του εξέλιξης, όσο και σε σχέση με το ακριβές θρησκευτικό νόημα του έργου του. Ακριβώς για αυτό το λόγο, δεν θα ήταν συνετό να επιχειρήσουμε μια σύνδεση ανάμεσα στο έργο του και σε κάποιο από τα πνευματικά ρεύματα της εποχής.
Ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος παρέμεινε σχεδόν ξεχασμένος κατά τη διάρκεια του 17ου και του 18ου αιώνα. «Ανακαλύφθηκε» ξανά τον 19ο, αν και οι πρώτες επιστημονικές μελέτες για το έργο του χρονολογούνται στις αρχές του 20ου αιώνα. 

Οι πρώτες μελέτες παρουσιάζουν τον Γκρέκο ως εκκεντρική προσωπικότητα, εκφραστή της «ισπανικής ψυχής», πατέρα του «ρεαλισμού» και προάγγελο του Βελάσκεθ. Νέα σημαντικά στοιχεία ήρθαν στο φως κατά τις δεκαετίες του 1970 και του 1980, βοηθώντας να ξεκαθαριστεί ακόμη περισσότερο η κατάσταση των έργων του. Ανακαλύφθηκαν επίσης στοιχεία που επιβεβαιώνουν την καλλιτεχνική του εκπαίδευση στην Κρήτη, αλλά και την εγκατάστασή του στη Βενετία στο πρώτο μισό του 1567. Διαλύθηκε έτσι ο μύθος του Γκρέκο-«αγιογράφου» και άρχισαν να ξεχωρίζουν οι διάφορες φάσεις της σταδιοδρομίας του: Κρήτη, Βενετία, Ρώμη Ισπανία. Γεννιέται έτσι η εικόνα του Γκρέκο όπως την έχουμε σήμερα: ενός ανθρώπου της εποχής του, καλλιεργημένου, που διαβάζει Βαζάρι και Βιτρούβιο. 

Η τέχνη δεν διδάσκεται.Δομήνικος Θεοτοκόπουλος